Tinh trùng dị dạng là gì? Nguyên nhân, chẩn đoán và tỷ lệ

Tinh trùng dị dạng được xem là một trong những nguyên nhân hàng đầu làm suy giảm khả năng sinh sản ở nam giới, nếu không được chẩn đoán và điều trị kịp thời có thể làm tăng nguy cơ vô sinh nam. Vậy nguyên nhân nào dẫn đến bất thường về hình thái tinh trùng? Mức độ nghiêm trọng ra sao? Những thắc mắc này sẽ được giải đáp chi tiết trong bài viết dưới đây.

Tinh trùng dị dạng là gì?

Tinh trùng dị dạng là những tinh trùng có hình dạng, kích thước, cấu trúc khác với tinh trùng bình thường. Tinh trùng bình thường sẽ có phần đầu hình bầu dục, đuôi dài, trong khi đó, tinh trùng dị dạng thường có đầu kỳ lạ, thêm đầu hoặc thêm đuôi.

Bác sĩ Nguyễn Quang Vinh – Trung tâm Hỗ trợ sinh sản, BVĐK Tâm Anh cho biết hình dạng ảnh hưởng đến khả năng di động của tinh trùng bên trong tử cung, giúp tăng cơ hội tiếp cận với noãn để thụ tinh. Tuy nhiên, bất kỳ bất thường nào ở tinh trùng đều làm giảm khả năng thụ thai tự nhiên, vì hình dạng bất thường sẽ làm chậm khả năng di chuyển, khiến tinh trùng khó xâm nhập vào trứng để thụ tinh. Trong một số trường hợp không được phát hiện sớm và điều trị kịp thời, người nam có thể đối mặt với nguy cơ vô sinh.

Các loại tinh trùng dị dạng thường gặp

Hình thái tinh trùng bao gồm bốn phần chính, gồm đầu, cổ, thân và đuôi. Tinh trùng có bất thường về hình thái thường bị biến dạng ở phần đầu, thân và đuôi.

1. Dị dạng đầu

• Đầu nhỏ: Tinh trùng có kích thước nhỏ hơn bình thường, khiếm khuyết acrosome hoặc giảm vật liệu di truyền.
• Đầu nhọn: Là một biến thể của tinh trùng đầu nhỏ, biểu hiện đầu nhọn như đinh ghim, giống “điếu xì gà”.
• Đầu thon: Tinh trùng đầu thuôn nhọn chứa bất thường nhiễm sắc thể dị bội.
• Đầu to: Tinh trùng đầu to thường gặp khó khăn khi thụ tinh với noãn. Đáng chú ý tình trạng này có thể di truyền.
• Đa đầu (có nhiều hơn 1 đầu): Tinh trùng đa đầu liên quan đến việc nam giới tiếp xúc với hóa chất độc hại, kim loại nặng trong quá trình làm việc hoặc hàm lượng hormone prolactin cao.
• Tinh trùng không đầu: Tinh trùng không có phần đầu chứa nhân và vật chất di truyền. Dưới kính hiểu vi, tinh trùng này chỉ có phần đuôi, giống như một sợi chỉ hoặc đoạn dây mảnh, di động nhưng không thể thụ tinh với trứng.

2. Dị dạng thân

• Cổ hoặc phần thân không đối xứng.
• Cổ cong.
• Thân hoặc cổ quá dày hoặc quá mỏng.
• Thân không đều.
• Có giọt bất thường ở phần thân hoặc cổ.

3. Dị dạng đuôi

• Đuôi cong: Đuôi cong có thể khiến tinh trùng bơi lệch quỹ đạo, gây khó khăn trong việc thụ tinh.
• Đuôi xoắn: Tinh trùng đuôi xoắn gần như không thể bơi do phần đuôi bị hỏng.
• Đuôi ngắn: Tinh trùng đuôi ngắn thường di chuyển chậm hoặc không di chuyển.
• Đuôi đứt đoạn: Phần đuôi đứt đoạn ảnh hưởng đến khả năng di chuyển của tinh trùng, thậm chí khiến tinh trùng không thể bơi tiến tới.
• Nhiều đuôi: Tinh trùng nhiều đuôi có thể là hệ quả của việc tiếp xúc với môi trường độc hại thường xuyên.
• Không đuôi: Tinh trùng không đuôi thường là dạng dị tật hình thái trong đó tinh trùng chỉ có phần đầu mà mất hoàn toàn phần đuôi. Do không có đuôi, loại tinh trùng này hoàn toàn mất khả năng bơi đến gặp trứng, nên không thể thụ tinh tự nhiên. Trong nhiều trường hợp, tinh trùng không đuôi cũng gắn liền với tình trạng thoái hóa hoặc hoại tử tế bào tinh trùng.

Tỷ lệ tinh trùng dị dạng bao nhiêu là bình thường theo WHO?

Theo tiêu chuẩn của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO 2021), kết quả tinh dịch đồ được xem là bình thường khi mật độ tinh trùng nằm trong khoảng 16 – 200 triệu/ml. Trong số này cần ít nhất 4% tinh trùng có hình dạng bình thường, 30% tinh trùng di động tiến tới. Điều này có nghĩa tỷ lệ tinh trùng dị dạng có thể lên tới 96% mà vẫn được xem là trong giới hạn bình thường.

Nguyên nhân tinh trùng dị dạng

Nguyên nhân dẫn đến dị dạng tinh trùng ở nam giới vẫn chưa được xác định chính xác. Có một hoặc nhiều yếu phối hợp với nhau dẫn đến tình trạng bất thường hình thái tinh trùng. Bác sĩ Vinh cho biết các nhóm yếu tố ảnh hưởng đến hình thái tinh trùng được chia làm hai nhóm, gồm nội sinh và ngoại sinh, cụ thể:

1. Yếu tố nội sinh

• Tuổi tác: Nam giới càng lớn tuổi nồng độ nội tiết tố nam suy giảm theo thời gian, ảnh hưởng đến chất lượng và hình thái tinh trùng. Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng nồng độ testosterone ở nam giới từ 40 tuổi trở đi bắt đầu giảm khoảng 1-2% mỗi năm. Nội tiết tố suy giảm không chỉ ảnh hưởng đến số lượng và chất lượng tinh trùng, mà còn dẫn đến nhiều bệnh lý khác như rối loạn cương dương, giảm ham muốn tình dục, xuất tinh sớm…
• Quá trình oxy hóa: Điều này được giải thích là do các gốc tự do tấn công tế bào tinh trùng dẫn đến các thay đổi về cấu trúc, làm tinh trùng bị biến dạng.
• Nam giới mắc các bệnh lý mạn tính, chẳng hạn như đái tháo đường tuýp 2.

2. Yếu tố ngoại sinh

• Chế độ ăn nghèo dinh dưỡng, tiêu thụ quá nhiều thực phẩm chứa chất béo bão hòa, đồ ăn nhanh, thực phẩm đóng hộp…
• Uống nhiều rượu bia, nước ngọt có ga, đồ uống chứa cồn, sử dụng chất kích thích.
• Nam giới mắc các bệnh lý nam khoa, nhiễm trùng hoặc tổn thương tại tinh hoàn như viêm tinh hoàn, viêm mào tinh hoàn, giãn tĩnh mạch thừng tinh…
• Thói quen mặc quần lót quá chật dẫn đến tăng nhiệt độ vùng bìu, ảnh hưởng đến quá trình sinh tinh và giảm số lượng, chất lượng tinh trùng.
• Làm việc trong môi trường có nhiệt độ cao, tiếp xúc với các hóa chất độc hại như hóa chất công nghiệp, thuốc trừ sâu…
• Thói quen đặt laptop lên đùi trong thời gian dài có thể khiến vùng bìu và bộ phận sinh dục tiếp xúc với sóng điện từ, làm suy giảm chất lượng tinh trùng.

Tinh trùng dị dạng có dấu hiệu gì nhận biết không?

Tinh trùng dị dạng không thể nhận biết bằng mắt thường, cũng không có các dấu hiệu điển hình. Mặc dù vậy, một số dấu hiệu gián tiếp có thể cảnh báo người nam đang gặp tình trạng bất thường ở tinh trùng, cụ thể là:

• Vợ chồng khó có con sau một năm hoặc sớm hơn dù vẫn quan hệ đều đặn và không dùng bất kỳ biện pháp tránh thai nào.
• Rối loạn cương dương, xuất tinh sớm, giảm ham muốn tình dục.
• Có dấu hiệu đau nhức ở vùng đáy chậu như đau lưng, tiểu buốt, tiểu rắt…
• Các biểu hiện rối loạn nội tiết như lông rậm, rụng lông, rụng tóc…

Tinh trùng dị dạng ảnh hưởng đến sinh sản như thế nào?

Vấn đề này có ảnh hưởng đáng kể đến khả năng thụ tinh tự nhiên của nam giới. Hình thái tinh trùng quyết định đến khả năng di chuyển để tiếp cận đến trứng và thụ tinh. Các bất thường ở đầu, thân hoặc đuôi sẽ tác động trực tiếp đến khả năng di chuyển, chất lượng tinh trùng, khiến tinh trùng di động kém, bất động, giảm khả năng tiếp cận noãn, tăng nguy cơ dị tật thai nhi. Do đó, bất thường về hình thái tinh trùng là một trong những nguyên nhân dẫn đến vô sinh ở các cặp vợ chồng.

Bác sĩ Vinh cho biết, nam giới bị tinh trùng dị dạng vẫn có thể thụ thai tự nhiên nếu tỷ lệ dị dạng thấp. Về lý thuyết, chỉ cần một tinh trùng kết hợp với noãn thành công có thể tạo phôi và phát triển thành thai nhi. Tuy nhiên nếu tỷ lệ dị dạng trên 96%, khả năng thụ tinh thành công có thể sẽ giảm. Những trường hợp này bác sĩ sẽ tư vấn can thiệp điều trị hoặc áp dụng các kỹ thuật hỗ trợ sinh sản để nâng cao tỷ lệ thụ tinh thành công, giúp các cặp vợ chồng hiếm muộn sớm có con.

Cách chẩn đoán tinh trùng dị dạng?

Xét nghiệm tinh dịch đồ là phương pháp chẩn đoán đầu tay nhằm đánh giá số lượng và chất lượng tinh trùng ở nam giới. Mẫu tinh dịch của người bệnh sẽ được gửi đến phòng lab, các chuyên viên phôi học tiến hành quan sát dưới kính hiển vi có độ phóng đại lớn. Kết quả tinh dịch đồ cung cấp các thông tin bao gồm: sự ly giải, thể tích tinh dịch, độ nhớt, khả năng di động tiến tới, tỷ lệ sống sót, mật độ và hình thái của tinh trùng.

Nếu kết quả xét nghiệm tinh dịch đồ cho thấy bất thường, người nam sẽ được bác sĩ yêu cầu thực hiện xét nghiệm lại lần 2 cách lần 1 khoảng 2 tuần để xác nhận chắc chắn về tình trạng. Ngoài ra, các xét nghiệm bổ sung khác như xét nghiệm máu, siêu âm tinh hoàn, xét nghiệm nước tiểu… cũng đóng vai trò quan trọng trong việc chẩn đoán tình trạng này.

Sau khi có kết quả chắc chắn, bác sĩ sẽ cho biết tỷ lệ tinh trùng bình thường và dị dạng. Tỷ lệ này là thông tin quan trọng giúp chẩn đoán khả năng có con ở nam giới.

• Tỷ lệ tinh trùng bình thường >4% thì có khả năng thụ tinh với noãn cao.
• Tỷ lệ tinh trùng bình thường từ 0-4% thì khả năng thụ tinh thành công giảm nhẹ.
• Tỷ lệ tinh trùng 0%, với những bất thường hình dạng nghiêm trọng, có thể sẽ làm giảm đáng kể khả năng thụ tinh với noãn.

Tinh trùng dị dạng được điều trị thế nào?

Việc điều trị còn phụ thuộc vào yếu tố dẫn đến tình trạng bất thường hình thái tinh trùng. Nếu nguyên nhân đến từ yếu tố nội sinh, rất khó để điều trị dứt điểm. Trong khi đó, nếu nguyên nhân liên quan đến yếu tố ngoại sinh, tình trạng này có thể được cải thiện khi nam giới duy trì thói quen sống lành mạnh.

Người nam cần thăm khám và thực hiện các xét nghiệm, chẩn đoán để đánh giá chất lượng tinh trùng, xác định nguyên nhân gây bất thường về hình thái, từ đó xây dựng kế hoạch điều trị cá nhân hóa, phù hợp với từng trường hợp cụ thể.

Với những trường hợp tỷ lệ dị dạng cao, đã áp dụng những phương pháp điều trị khác nhưng không cải thiện hoặc mong muốn có con, bác sĩ có thể chỉ định một số biện pháp hỗ trợ sinh sản giúp tăng cơ hội thụ tinh thành công, bao gồm:

• Thụ tinh nhân tạo (IUI): Các chuyên viên phôi học tiến hành loại bỏ những tinh trùng bất thường về hình thái và lựa chọn tinh trùng khỏe mạnh nhất, sau đó bơm tinh trùng đã lọc rửa vào buồng tử cung người vợ vào thời điểm trứng rụng. Giúp rút ngắn quãng đường tinh trùng đến gặp được trứng, sau đó quá trình thụ thai sẽ diễn ra như bình thường.
• Thụ tinh trong ống nghiệm (IVF): Tinh trùng khỏe mạnh thụ tinh với noãn trong môi trường ống nghiệm, sau đó nuôi cấy trong các tủ nuôi phôi chuyên dụng. KHi phôi được nuôi cấy đấy ngày 3 hoặc ngày 5 sẽ được chuyển vào buồng tử cung người vợ để phôi bắt đầu quá trình làm tổ và phát triển thành phôi thai.
• Tiêm tinh trùng vào bào tương noãn (ICSI): Đây kỹ thuật thụ tinh ống nghiệm hiện đại, thường áp dụng với các trường hợp số lượng tinh trùng bình thường hạn chế. Tinh trùng sau khi chọn lọc sẽ được tiêm trực tiếp vào bào tương noãn, tạo thành phôi và phôi được nuôi trong tủ nuôi cấy chuyên dụng. Sau khi được đánh giá chất lượng và xếp loại phôi, bác sĩ sẽ ưu tiên chuyển phôi có chất lượng tốt, số lượng phôi còn lại sẽ được trữ đông để sử dụng cho các chu kỳ IVF tiếp theo.

Biện pháp phòng ngừa tỷ lệ tinh trùng dị dạng cao

Cho đến nay, vẫn chưa có biện pháp nào được chứng minh có thể phòng ngừa tình trạng dị dạng ở tinh trùng. Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng nam giới có thể giảm nguy cơ gặp phải tình trạng này bằng cách nâng cao sức khỏe tổng thể và sức khỏe sinh sản thông qua một số biện pháp sau:

• Duy trì lối sống lành mạnh, bỏ thuốc lá, hạn chế rượu bia và đồ uống có cồn.
• Tăng cường chế độ ăn cân bằng dinh dưỡng.
• Duy trì thói quen vận động thường xuyên với cường độ phù hợp.
• Duy trì cân nặng hợp lý.
• Tránh tiếp xúc với các hóa chất độc hại như hóa chất công nghiệp, thuốc trừ sâu, kim loại nặng, tia xạ…
• Tránh nhiệt độ cao, đặc biệt tại vùng bìu.
• Hạn chế căng thẳng, ngủ đủ giấc và uống đủ nước mỗi ngày.
• Kiểm tra sức khỏe định kỳ và điều trị dứt điểm các bệnh lý có nguy cơ ảnh hưởng đến chức năng sinh sản.

Câu hỏi thường gặp

1. Hình dạng tinh trùng bình thường bằng 0 có phải vô sinh?

Khi tỷ lệ tinh trùng bình thường bằng 0, nghĩa là 100% tinh trùng bị dị dạng, người nam chưa được xem là vô sinh, tuy nhiên khả năng thụ thai tự nhiên có thể sẽ bị giảm. Trong trường hợp này sẽ cần sự hỗ trợ của kỹ thuật hỗ trợ sinh sản để giúp người nam có con.

2. Dị dạng tinh trùng có làm ảnh hưởng chất lượng phôi không?

Về mặt lý thuyết, tinh trùng bị dị dạng không ảnh hưởng đến chất lượng phôi. Tuy nhiên, tình trạng này thường đi kèm các vấn đề bất thường khác có thể ảnh hưởng chất lượng phôi. Do đó, các cặp vợ chồng nên đến bệnh viện hoặc trung tâm tâm hỗ trợ sinh sản uy tín để được kiểm tra và đánh giá cụ thể.

3. Ăn uống như thế nào để cải thiện tinh trùng?

Một số lưu ý về chế độ ăn cho nam giới bị khiếm khuyết hình thái tinh trùng, bao gồm:

• Ưu tiên bổ sung thực phẩm giàu chất chống oxy hóa, gồm carotene có trong cà rốt, lutein trong xà lách, lycopene trong cà chua…
• Bổ sung axit folic trong các loại rau lá xanh, vì nếu nam giới thiếu axit folic sẽ làm tăng nguy cơ tinh trùng bị bất thường nhiễm sắc thể.
• Bổ sung vitamin A trong ớt chuông, cà rốt.
• Ăn nhiều thực phẩm chứa DHA, omega-3 như cá mòi, cá hồi, quả óc chó…
• Bổ sung tỏi vào thực đơn vì có chứa allicin, vitamin B6 và selen giúp giảm tổn thương cho tinh trùng và kiểm soát hormone giới tính.
• Không sử dụng chất kích thích, chất gây nghiện, hạn chế uống rượu bia và đồ uống có cồn, tránh hút thuốc lá… (1)

4. Khi nào nên gặp bác sĩ?

Vì tình trạng dị dạng tinh binh thường không có triệu chứng đặc hiệu nên khó nhận biết sớm tình trạng bệnh, gây chậm trễ trong điều trị. Do đó, bác sĩ Vinh khuyến cáo các cặp đôi nếu có quan hệ đều đặn không dùng bất kỳ biện pháp tránh thai nào trong vòng 1 năm hoặc 6 tháng (nếu người vợ trên 35 tuổi) mà vẫn chưa có con nên nhanh chóng đến các cơ sở y tế có chuyên khoa Hiếm muộn và Nam học để kiểm tra sức khỏe sinh sản của cả hai.

Việc phát hiện và điều trị sớm các vấn đề bất thường giúp các cặp đôi tận dụng “thời gian vàng” để mang thai và sinh con khỏe mạnh. Ngược lại, nếu chủ quan, trì hoãn việc thăm khám đến khi lớn tuổi, khả năng sinh sản sẽ bị ảnh hưởng do sự suy giảm chất lượng trứng và tinh trùng kém đi. Không những thế, tuổi tác cao khiến sức khỏe tổng thể của hai vợ chồng cũng không còn ở trạng thái lý tưởng để mang thai và sinh con.

Nếu có bất kỳ thắc mắc nào về sức khỏe sinh sản, nam giới có thể gửi câu hỏi về Hộp thư tư vấn của IVF Tâm Anh hoặc liên hệ bệnh viện để đặt lịch thăm khám qua thông tin sau đây:

Việc phát hiện sớm và can thiệp y khoa kịp thời sẽ giúp nam giới cải thiện hiệu quả tình trạng tinh trùng dị dạng và tăng cơ hội có con. Nếu có nghi ngờ về các bất thường về chất lượng tinh trùng, nam giới nên chủ động thăm khám tại các cơ sở y tế hoặc bệnh viện có chuyên khoa nam học hoặc hỗ trợ sinh sản để được tư vấn và hỗ trợ phù hợp.